San je psihički život u stanju spavanja tela.
Ernst Epli, „San i tumačenje snova“
Otkako je Frojd sa psihoanalizom uveo snove na velika vrata u svet psihologije i psihoterapije, među psiholozima i psihijatrima je bilo neslaganja oko procesa nastanka snova, njihovog značaja, smisla, mogućnosti analize i upotrebe u terapijskom procesu.
I danas postoje nesuglasice među predstavnicima različitih psiholoških pravaca po ovim pitanjima, zbog čega nedoumice najbolje mogu da razreše neuronauke, koje fenomenu sna pristupaju integrativno – ujedinjujući znanja psihologije, neurologije, biologije i tehnološka dostignuća.
Otkriće REM faze spavanja
Do prvih naučnih otkrića o procesima sanjanja došlo se slučajno na fiziološkom odeljenju Univerziteta u Čikagu, 1953. godine.
Dok su se sprovodila istraživanja spavanja kod beba, fiziolozi Eugen Aserinski (Eugene Aserinsky) i Natanijel Klajtman (Nathaniel Kleitman) otkrili su da se očne jabučice povremeno ispod kapaka pokreću brzo levo – desno. Želeli su da ovaj, do tada neprimećeni, fenomen istraže i na odraslim osobama i otkrili su da on postoji i kod njih.
Brzina pokreta očnih jabučica navela ih je na pomisao da osoba u to vreme nešto posmatra i da u tome učestvuje, pa su postavili hipotezu da je faza brzih očnih pokreta (poznata kao REM faza, od engleskog Rapid Eye Movement) period spavanja u kome se sanja.
Oni su ovu hipotezu testirali istraživanjem u kome su u laboratorijskim uslovima budili snevače iz REM i ne-REM faze, tražeći od njih da se prisete onoga što su sanjali. U više ponovljenih eksperimenata, došlo se i do rezultata koji je bila spremna da prihvati većina naučnika – u 80% slučajeva (neka istraživanja su pokazala i više od 90%) kada su probuđeni iz REM faze, ispitanici su se sećali snova, dok se samo oko 20% (neka istraživanja su pokazala i manje od 10%) njih sećalo snova kada su buđeni iz ne-REM faze.
O REM fazi spavanja može se reći još i da je značajna za rast i obnovu moždanih ćelija, a samim tim mišljenja, pamćenja i učenja. Uskraćivanje REM faza dovodi do slabljenja koncentracije, povećane razdražljivosti i umora.
Ipak, zaključci da je REM faza isključivo faza u kojoj se sanja su doneseni indirektno, a neka dalja istraživanja dovela su ih u pitanje.
Dalja istraživanja REM i ne-REM faze spavanja
Dejvid Fauks (David Foulkes), psiholog iz Čikaga, nastavio je da istražuje faze spavanja i posebnu pažnju je posvetio ne-REM fazi, u kojoj bi, ako su tačni zaključci Aserinskog i Klajtmana, bilo očekivano da se snovi retko pamte.
Fauks je napravio malu izmenu u pristupu problemu i pitanje „Šta ste sanjali?“ preformulisao u „Šta Vam je prolazilo kroz misli?“. Kao rezultat, bio je napadnut od strane naučnika koji su poistovećivali REM fazu sa sanjanjem, uz obrazloženje da sanjanje nije isto što i razmišljanje.
Bez obzira na osporavanja, Fauks je zabeležio da se 50% onih koji su buđeni iz ne-REM faze sećalo nekog kompleksnog sadržaja, koji je bio identičan snovima. Štaviše, ti kompleksni sadržaji, po mišljenju Alana Hobsona (Alan Hobson), čuvenog psihijatra i istraživača sanjanja, ni po čemu se nisu razlikovali od snova onih koji su buđeni iz REM faze.
Otpor prihvatanju nalaza Fauksovih istraživanja bio je velik. Oni koji su i dalje poistovećivali REM i sanjanje su pokušavali da ospore ispravnost Fauksovih zaključaka argumentom da je njegov rezultat posledica nesavršenosti ljudskog pamćenja koje pogrešno pripisuje snove ne-REM fazi, dok oni zapravo potiču iz REM faze koja joj prethodi.
Fauks je našao način da ospori i ovu tvrdnju tako što je pokazao da se oko 70% ispitanika koji su probuđeni u prvih nekoliko minuta nakon što su zaspali seća svojih snova. Ovo je prva faza tonuća u san i sa sigurnošću predstavlja ne-REM spavanje, dok se prva REM faza javlja otprilike posle prvih 90 minuta spavanja.
Alan Hobson i Robert Mekarli (Robert McCarley), ranije su povezali REM spavanje sa sanjanjem i zaključili da ono mora biti bez posebnih motiva i svrhe, tj. neutralno, s obzirom na to u kom delu mozga nastaju – moždano stablo.
Smatrali su snove uzgrednom pojavom (epifenomenom) fiziološkog procesa koji se pojavljuje skoro pravilno u razmaku od 90 minuta tokom spavanja (razmak je skoro identičan, iako se trajanja REM faza produžavaju, pa prva REM faza može trajati svega desetak minuta, dok poslednja može biti i duža od pola sata).
Ovi zaključci su delovali osnovano jer moždano stablo automatski reguliše značajne životne funkcije, kao što su otkucaji srca, pa tako i REM fazu u kojoj se verovalo da nastaju snovi. Nije bilo pokušaja dubljeg sagledavanja značaja snova, pa su završni zaključci Hobsona i Mekarlija bili da su snovi samo nedovoljno uspeli pokušaji prednjeg mozga, koji se sporadično aktivira tokom REM-a, da smisaono poveže besmislene predstave (delove sećanja, misli i osećanja).
Nakon Hobsonovih zaključaka, izgledalo je da su data konačna objašnjenja o nastanku i značaju snova. Snovi koji su označeni kao uzgredna i slučajna pojava jednog primarno fiziološkog procesa, više nisu imali mesto u psihoterapijskoj praksi, a psihoanalizi i njoj bliskim dubinsko-psihološkim pravcima (psihologija nesvesnih procesa i njihove integracije u svesni deo ličnosti: analitička psihologija, šikzal analiza, individualna psihologija i dr.) bio je osporen naučni pristup snovima.
Ali…
Ipak, slučajno, kako je otkrivena i REM faza, uočeno je da kod pacijenata (na prvom uzorku od 6 pacijenata) sa oštećenjima moždanog stabla, odakle nastaje REM spavanje (središnji deo moždanog stabla koji se zove tegmentum), ne prestaju snovi. Kod još većeg broja pacijenata (kod njih 40) je uočeno da snovi prestaju kada postoje specifična oštećenja prednjeg mozga, koji pre toga nije dovođen u vezu sa mehanizmima spavanja.
Savremena neuropsihološka istraživanja mehanizma sanjanja
Mark Solms, profesor neuropsihologije i neuropsihoanalitičar, upotrebio je kombinaciju dveju metoda da istraži preciznije koji su moždani centri aktivni prilikom spavanja.
On je koristio poznati kliničko-anatomski metod koji se sastojao u što preciznijem utvrđivanju nastalog oštećenja mozga i posledicama koje ono ima na psihofizičke aktivnosti pacijenta. Druga metoda koja je omogućila da ovo istraživanje bude sprovedeno je savremena metoda snimanja moždane aktivnosti, pozitronska emisiona tomografija, poznatija kao PET skeniranje, koja precizno i detaljno prikazuje aktivnost organa i tkiva.
Oni su jasno ukazali da snovi ne potiču iz moždanog stabla, već da su za nastanak snova presudne aktivnosti u delovima prednjeg mozga. Moždani centri koji su aktivni pri sanjanju su oni na spoju temenog, slepoočnog i potiljačnog moždanog režnja, u unutrašnjosti prednjeg mozga i prednji deo bele mase limbičkog sistema. Ovi centri dovode se u vezu sa prijemom, skladištenjem i analizom informacija, kao i sa emocionalnim životom i stvaranjem vizualno-prostornih slika.
U moždanu aktivnost prilikom sanjanja nisu uključeni delovi kore velikog mozga, koji bi mogli da inhibiraju pristup emocijama i informacijama, a umesto željene, ka spolja usmerene akcije, pojavljuje se san. Bez inhibicija koje nastaju u neaktivnim delovima kore velikog mozga slike snova predstavljaju nesputan pristup, analizu i međusobno pozivanje informacija i iskustava osobe uz odgovarajuću emocionalnu obradu.
Ove mehanizme je Jak Panksep, neuronaučnik i psihobiolog, opisao kao sistem POTRAGE (poznat još i kao mezolimbički mezokortikalni dopaminski sistem) i on u slučaju snova predstavlja usmerenu potragu za tragovima sećanja, začecima ideja, unutrašnjim predstavama uma i pokušaju da im se da smisao i značenje.
Rezultati neuroloških istraživanja dopuštaju tvrđenje da snovi nisu epifenomeni moždane aktivnosti, već aktivnost uma koja upotpunjuje svesno funkcionisanje, daje smisao novim utiscima, dovodi ih u vezu sa ranijim, smešta ih u pamćenje i daje emocionalni ton svemu što se osobi događa.
Iako je REM pobuđivanje iz moždanog stabla jedan od načina aktivacije prednjeg mozga, samim tim i nastanka snova, oni mogu biti podstaknuti i emocijama, mislima ili sećanjima, nastalim neposredno pre spavanja.
Iako REM spavanje često koincidira sa sanjanjem, ono se sa njim ne može poistovetiti, pa je nemoguće stati iza tvrdnji da svaki čovek sanja u proseku 2 sata svake noći (što su prosečne ukupne dužine REM faza tokom osmočasovnog spavanja).
Ovaj podatak i danas se može pronaći u literaturi, kod nas i u svetu (vidi Nastović, I. Psihologija snova i njihovo tumačenje, Prometej, Novi Sad, 2012. i Martinović, Ž. i Martinović, M, Spavanje i snovi u bolesti i zdravlju, Naučna KMD, Beograd, 2011).
Istraživanja Marka Solmsa nisu dala definitivne odgovore, mnoge dalje studije su u toku i u godinama pred nama možemo očekivati nove i potpunije rezultate.
Ono što se nameće kao verodostojan radni zaključak, koji potvrđuje i psihološka analiza snova, je da su snovi samostalan neuropsihološki fenomen, koji ima specifičan zadatak kompletnije emocionalne i kognitivne obrade svih dosadašnjih informacija i iskustava osobe koja sanja, što ih čini važnim sadržajem za analizu u psihoterapijskim procesima.
Za dalje čitanje i detaljnije upoznavanje sa navedenim istraživanjima:
- Aserinsky, E. , and Kleitman, N. (1953). Regular occuring periods of eye motility and concomitant phenomena during sleep. Science, 118:273-274
- Foulkes, D. (1962). Dream reports from different stages of sleep. Journal of abnormal and Social Psychology, 65:14-25
- Hobsona i Mekarlija u Hobson, J. A. (1999). The new neuropsychology of sleep: Implications for psychoanalysis. Neuro-Psychoanalsyis, 1: 157–183
- Hobson, J. A., and McCarley, R. (1977). The brain as a dream state generator: An activation-synthesis hypothesis of the dream process. American Journal of Psychiatry, 134: 1335–1348
- Solms, M. (1997), The Neuropsychology of Dreams, Mahwah, NJ: Lawrence Earlbaum Associates
- Panksepp, J. (1998). Affective Neuroscience: The Foundations of Human and Animal Emotions. New York: Oxford University Press