Verovatno ste zapazili kako se Valentina Tereškova i Jurij Gagarin uvek nazivaju kosmonauti, dok su Nil Armstrong i Edvin Oldrin astronauti. Među nazivima kosmonaut i astronaut zapravo nema nikakve razlike u značenju – svi su odvažni piloti koji su leteli u vasionu – pri čemu je jedan naziv sovjetski, odnosno ruski, dok je drugi američki.
Ova razlika je tekovina zaostala u jeziku iz perioda Hladnog rata i svemirske trke između SAD i SSSR – sukob dve sile, naime, nije se vodio samo kroz lokalne ratove i revolucije, u svemiru i na ulicama Berlina, nego i u jeziku. Naime, obe zemlje su tvrdoglavo uvodile sopstvene pojmove, pre svega u nauci, od naziva hemijskih elemenata do putnika u svemir, uz pretenziju da ih učine globalnim.
Kosmonaut se i danas koristi u Ruskoj federaciji i zemljama Istočne Evrope, dok se naziv astronaut upotrebljava u SAD i u zapadnim zemljama. U našem jeziku ovi pojmovi su sinonimi, mada se prvi u praksi, u medijima i knjigama, ustaljeno koristi kad se govori o ruskim istraživačima svemira, a drugi američkim. Naš izraz svemirac je opštiji pojam i ne označava obavezno svemirskog mornara, već se češće pod njim podrazumeva bilo kakvo biće iz svemira.
Oba pojma su nastala spajanjem reči grčkog porekla. Prvi naziv, kosmonaut, na ruskom космонавт, doslovno znači svemirski mornar. Nastao je spajanjem grčke reči naut (ναύτης), što znači mornar sa rečju kosmos (кόσμος), koja izvorno označava poredak (sa dubljim značenjima u filozofiji i hrišćanskoj tradiciji) i koristi kao naziv za Univerzum. Američki astronaut doslovno znači zvezdani mornar i nastao je na sličan način, spajanjem reči naut sa astro, što znači zvezda.
Smatra se da je pojam kosmonaut smislio sovjetski svemirski inženjer Mihail Tihonravov, a pojam će ući u upotrebu nakon što je 1961. godine heroj Sovjetskog Saveza, Jurij Gagarin, bio prvi čovek koji je uspešno poleteo u vasionu.
Američka NASA će odlučiti da ne koristi pojam kosmonaut, nego naziv koji se prvi put javio u ranoj naučno-fantastičnoj literaturi sa kraja 19. veka. Astronaut se, po svemu sudeći, prvi put pominje 1880. godine u SF knjizi engleskog pisca Persija Grega i iskovan je po ugledu na tada popularni pojam „aeronaut“ koji je označavao vazduhoplovca, a koristio se kao naziv za pilota balona, odnosno balonistu.
Svemirska igra rečima koristila se i nakon Hladnog rata – kao prijateljski odgovor na negativnu hladnoratovsku tradiciju, američki astronaut Norman Tagard koji je 1995. prvi leteo ruskom letelicom nazivan je prvim „američkim kosmonautom“.
Po istoj logici, danas se kineski astronauti u zapadnim medijima često nazivaju tajkonauti, što je hibridna reč nastala spajanjem grčkog naut sa kineskim nazivom za svemir, tàikōng. U Kini se inače nazivaju hángtiān yuán, čime se označavaju kineski pripadnici svemirskog programa koji lete u otvoreni svemir (ali, samo unutar Sunčevog sistema).
Fotografija prikazuje američkog astronauta Majka Hopkinsa tokom višečasovne šetnje izvan Međunarodne svemirske stanice (ISS).
S.B. za Nauka kroz priče
—–
Foto: NASA